اوراق مضاربهمضاربه یکی از عقود اسلامی است. اوراق مضاربه به اوراق بهاداری اطلاق می‌شود که بر اساس قرارداد مضاربه (Passive Partnership) طراحی‌شده است. ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع‌آوری کرده و در فعالیت اقتصادی سودآور به کار می‌گیرد و در پایان هر دوره مالی، سود حاصله را بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته‌شده، بین خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند و دارنده اوراق، نقش مالک و ناشر اوراق، نقش عامل قرارداد مضاربه را بر عهده دارند. [۱]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۴۴۴، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
فهرست مندرجات۲ - ماهیت اوراق مضاربه ۳ - قلمرو اوراق مضاربه ۴ - انواع اوراق مضاربه ۴.۱ - اوراق مضاربه خاص ۴.۲ - اوراق مضاربه عام با سررسید ۴.۳ - اوراق مضاربه عام بدون سررسید ۵ - بررسی اقتصادی اوراق مضاربه ۵.۱ - وابستگی سود به فعالیت تجاری ۵.۲ - تامین سرمایه ۵.۳ - خرید و فروش آسان اوراق ۵.۴ - توزیع عادلانه ثروت و درآمد ۵.۵ - تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم ۵.۶ - ابزار مالی و سیاست پولی ۶ - ریسک در اوراق مضاربه ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معنای لغوی و اصطلاحی مضاربهمضاربه از ضرب (الضرب فی‌الارض) یعنی سیر و سفر در زمین گرفته شده است و از آنجایی که یکی از طرفین معامله (عامل) برای تحصیل سود به حرکت و تلاش می‌پردازد، نام آن را از این کلمه اتخاذ کرده‌اند. وزن مفاعله دلالت بر تعامل طرفینی دارد. در اینجا اگرچه صاحب سرمایه به سیر نمی‌پردازد، اما مسبب آن است. مضاربه در اصطلاح فقها عبارت است از عقدی که به موجب آن شخصی (مالک) مالی را در اختیار فردی دیگر (عامل) می‌گذارد تا با آن مال تجارت کند و سود حاصله میان آن دو به نسبت معیّنی تقسیم گردد. از حدود سی سال پیش، برخی از دانشمندان مسلمان به فکر استفاده از قرارداد مضاربه در طراحی اوراق بهادار و جایگزینی آن به‌جای اوراق قرضه افتادند. نتیجه آن، به‌کارگیری گسترده این اوراق، در کشورهایی چون مصر، عربستان، کویت، سودان، پاکستان و بنگلادش است. [۴]
صبری، هارون، احکام الاسواق المالیه، ص۳۰۸، اردن، دارالنفائس، ۱۹۹۹.
۲ - ماهیت اوراق مضاربهمضاربه عقد جایزی است؛ که هریک از عامل و مالک در هر مرحله از عقد (چه قبل از شروع و چه دراثنای کار) می‌توانند عقد را فسخ کنند. انتشار اوراق بهادار بر اساس احکام مقدس شریعت اسلامی یکی از مهم‌ترین اهداف بانکداری و مالیه اسلامی و از جمله برجسته‌ترین ابزار توسعه اقتصادی اسلامی در جامعه است؛ مشروط بر اینکه در سازوکارهای آن، تمام اصول بنیادی که اقتصاد اسلامی را از دیگر اقتصاد‌ها متمایز می‌سازد، رعایت شود. [۶]
تسخیری، محمدعلی، مبانی شرعی اوراق بهادار اسلامی، فصلنامه علمی–پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، شماره ۲۷، ص۸.
یک مؤسسه بازرگانی که برای فعالیت تجاری به سرمایه احتیاج دارد، می‌تواند با برآورد سرمایه مورد نیاز به آن اندازه اوراق مضاربه متحدالشکل و قابل انتقال به غیر منتشر کرده و بر اساس قرارداد مضاربه به اشخاص حقیقی و حقوقی واگذار کند. مؤسسه ناشر به عنوان عامل مضاربه با استفاده از وجوه حاصل از واگذاری اوراق به امر بازرگانی مبادرت می‌کند و در پایان هر سال مالی سود حاصل از فعالیت بازرگانی را بعد از کسر سهم عامل بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کند. مقدار سود به عوامل زیادی چون وضعیت اقتصادی کشور، وضعیت سوددهی بخشی که مؤسسه در آن بخش، فعالیت بازرگانی دارد و میزان موفقیت مدیریت مؤسسه بستگی دارد. گرچه مؤسسه بر اساس تجربه و شناختی که از بازار دارد تا حدودی می‌تواند نرخ سود را تخمین بزند، لکن نرخ سود واقعی در پایان دوره مالی مشخص می‌شود و ممکن است با نرخ سود انتظاری اول دوره متفاوت باشد. [۷]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۴۴۵، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۳ - قلمرو اوراق مضاربهاوراق مضاربه از جهت قلمرو، تابع قرارداد مضاربه است. میان فقهای شیعه و اهل سنت در تبیین قلمرو عقد مضاربه اختلاف وجود دارد. به اعتقاد مشهور فقهای شیعه، مضاربه به تجارت و بازرگانی اختصاص دارد و سایر فعالیت‌های اقتصادی چون زراعت، باغداری، دام‌پروری و... را شامل نمی‌شود. در نقطه مقابل، برخی از علمای شیعه و مشهور فقهای اهل سنت، قائل به توسعه قلمرو عقد مضاربه به همه بخش‌های اقتصادی هستند؛ بنابراین اوراق مضاربه اگر بخواهد در کشوری مثل ایران منتشر شود، به ناچار باید در قلمرو امور تجارت و بازرگانی باشد و شامل سایر بخش‌های اقتصادی نمی‌شود. [۸]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۴۴۴، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۴ - انواع اوراق مضاربهاوراق مضاربه به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. ۴.۱ - اوراق مضاربه خاصگاهی مؤسسه بازرگانی، مجوّز واردات و فروش و یا مجوّز خرید و صادرات کالای خاصی را از دولت دریافت و برای تامین سرمایه مورد نیاز اقدام به انتشار اوراق مضاربه می‌کند؛ این مؤسسه، بعد از واگذاری اوراق و تجهیز سرمایه لازم فعالیت بازرگانی مشخص را انجام داده و در پایان فعالیت، سود حاصله را پس از کسر سهم عامل، بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کند. ۴.۲ - اوراق مضاربه عام با سررسیددر این نوع، مؤسسه تجاری، اوراق مضاربه عام با سررسید معیّن (برای مثال پنج‌ساله) با دوره مالی معین (برای مثال سه یا شش‌ماهه) منتشر و در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد؛ سپس با سرمایه حاصل از واگذاری، به فعالیت تجاری می‌پردازد و در پایان هر دوره مالی، سود حاصل را پس از کسر سهم عامل بین صاحبان اوراق توزیع می‌کند. در پایان سررسید نیز افزون بر سود آخرین دوره مالی، اصل سرمایه صاحبان اوراق را برمی‌گرداند و یا تبدیل به اوراق مضاربه عام با سررسید جدید می‌کند. ۴.۳ - اوراق مضاربه عام بدون سررسیددر این نوع، مؤسسه تجاری اوراق مضاربه عام بدون سررسید با دوره مالی معین (برای مثال سه‌ماهه، شش‌ماهه یا یک‌ساله) منتشر و با وجوه حاصل از واگذاری اوراق به فعالیت تجاری می‌پردازد. در پایان هر دوره مالی نیز سود حاصل از فعالیت را پس از کسر سهم عامل، بین صاحبان اوراق توزیع می‌کند. این وضعیت تا زمان انحلال مؤسسه تجاری ادامه می‌یابد و در صورت انحلال دارایی مؤسسه، طبق مقررات، بین صاحبان اوراق تقسیم می‌شود. [۹]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۴۴۵-۴۴۶، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۵ - بررسی اقتصادی اوراق مضاربههمه انواع اوراق مضاربه بر اساس سود انتظاری طرّاحی می‌شوند؛ بنابراین مضاربه از صنف ابزارهای مالی انتفاعی خواهد بود. ۵.۱ - وابستگی سود به فعالیت تجاریبا توجه به ماهیت قرارداد مضاربه، سود اوراق مضاربه بستگی کامل به سود فعالیت تجاری خواهد داشت. سود فعالیت تجاری گرچه تا حدودی قابل پیش‌بینی است؛ لکن در عمل، تابع عوامل مختلفی است که احتمال دارد مغایر با پیش‌بینی درآید. ۵.۲ - تامین سرمایهبهترین شکل تامین سرمایه، پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی بزرگی است که خارج از توان مالی یک فرد، یا شرکت خصوصی عمل می‌کند. ۵.۳ - خرید و فروش آسان اوراقاوراق مضاربه، راه‌کار تازه و بسیار خوب برای سرمایه‌گذارانی است که در پی سرمایه‌گذاری مازاد منابع مالی خویش هستند و در عین حال، مایل‌اند منابع خود را در صورت نیاز، به‌آسانی باز پس گیرند؛ زیرا به‌طور طبیعی چنین اوراقی، بازارهای ثانوی برای داد و ستد دارند و هر زمان که سرمایه‌گذار (صاحب اوراق بهادار)، به همه اموال سرمایه‌گذاری خود یا بخشی از آن نیاز داشت، می‌تواند به فروش تمام یا قسمتی از آن‌ها اقدام کند و بهای آن را که شامل اصل و سود سرمایه (درصورتی‌که طرح سود داشته باشد) است، به دست آورد. این کار شیوه بسیار خوبی برای مدیریت نقدینگی است، بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی می‌توانند با یاری‌گرفتن از آن، نقدینگی خود را مدیریت کنند؛ به این صورت که اگر نقدینگی مازادی داشته باشند، به خرید اوراق و چنان‌که نیاز به نقدینگی داشتند، به فروش آن‌ها در بازارهای ثانوی اقدام می‌کنند و از این راه کسری یا مازاد منابع نقدی خود را مدیریت می‌کنند. ۵.۴ - توزیع عادلانه ثروت و درآمداوراق مضاربه، وسیله‌ای برای توزیع عادلانه ثروت‌ها و درآمدهاست و امکان بهره‌مندی از سود حقیقی ناشی از طرح‌ها و فعالیت‌های اقتصادی را به‌صورت عادلانه‌ای برای سرمایه‌گذار فراهم می‌کند. بدین ترتیب ثروت و درآمد در گستره وسیع‌تر، بدون آنکه فقط در اختیار شمار معدودی از ثروتمندان باشد، جریان می‌یابد و این ازجمله بزرگ‌ترین اهدافی است که اقتصاد اسلامی همواره در پی آن است. ۵.۵ - تاثیرات مستقیم و غیرمستقیمگسترش اوراق مضاربه به‌صورت مستقیم به توسعه بخش بازرگانی می‌انجامد؛ اما تاثیر غیرمستقیم آن بر روی بخش‌های تولیدی به عوامل دیگری نیز بستگی دارد. برای مثال اگر دولت با سیاست مالی و پولی، مؤسسه‌های ناشر اوراق مضاربه را به سمت فعالیت تجاری کالاهای تولید داخل سوق دهد، توسعه اوراق مضاربه به‌صورت غیرمستقیم، موجب توسعه بخش تولیدی اقتصاد نیز می‌شود؛ اما اگر آن‌ها به خرید و فروش کالاهای خارجی مبادرت کنند، گسترش اوراق مضاربه اثر منفی روی بخش تولیدی جامعه خواهد گذاشت. ۵.۶ - ابزار مالی و سیاست پولیبا عنایت به محدودیت موضوع اوراق مضاربه که به بخش بازرگانی اختصاص دارد و با توجه به محدودیت مشتریان که مختص افراد ریسک‌پذیر است، این اوراق، قابلیت زیادی برای ابزار مالی دولت و یا برای ابزار سیاست پولی بانک مرکزی ندارد. [۱۰]
تسخیری، محمدعلی، مبانی شرعی اوراق بهادار اسلامی، ص۱۰-۱۱.
[۱۱]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۴۴۸، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۶ - ریسک در اوراق مضاربهقرارداد مضاربه با توجه به ویژگی‌هایی که دارد با ریسک‌هایی نیز روبرو است: ریسک اعتباری: در قراردادهای مضاربه، عدم پرداخت به‌موقع و کامل سهم سود بانک، به‌وسیله شریک یا مضارب، باعث ریسک اعتباری می‌شود. این مشکل به علت مسئله اطلاعات نامتقارن برای بانک نیز پدید می‌آید. ریسک عملیاتی: بعد از ریسک اعتباری، مهم‌ترین ریسک این نوع قرارداد، ریسک عملیاتی است. با توجه به ویژگی‌های خاص این نوع قرارداد، نیاز به کنترل و نظارت از طرف بانک وجود دارد؛ همچنین با عنایت به عدم تخصص کافی و آموزش مناسب کارکنان بانکی و فقدان نظام پایش و کنترل جامع در نظام بانکی (به‌خصوص در ایران)، به نظر می‌رسد ریسک عملیاتی این عقدها به‌طور نسبی فراوان باشد. [۱۲]
ابوالحسنی، اصغر و حسنی‌مقدم، رفیع، بررسی انواع ریسک و روش‌های مدیریت آن در نظام بانکداری بدون ربای ایران، مجله اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۷، شماره ۳۰، ص۱۷۳.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اوراق مضاربه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱/۱۹. |